پیش دبستانیِ مظلوم! / سن مناسب زبان آموزی قبل از هفت سالگی است، اما آموزش الفبا در مقطع پیش دبستانی ممنوع است

گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو- محدثه ظفرمند؛ یک بار که دوست آذری زبانم از من پرسید "چند شکل از حروف در زبان فارسی با تلفظ «گ» وجود دارد"، فکر کردم مرا دست می­‌اندازد! او مرا متوجه آموزش اشتباهی کرد که در کلاس اول دبستان دیده بود. معلم در مواجهه با دانش ­آموزانی که چند سال قبل از دبستان با زبان مادری حرف «ق» را مشابه «گ» تلفظ می­کردند، ناگریز این­گونه یاد داده بود. حالا فرض کنید دانش ­آموزی شبیه دوست من در پایه چهارم دبستان آزمون پرلز بدهد. مرکز مطالعات تیمز و پرلز در پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش آمار‌هایی را از عملکرد دانش­ آموزان ایرانی در آزمون­‌های بین­ المللی تدوین می­کند که مورد استفاده برنامه­ ریزان قرار می­گیرد. آزمون پرلز هر پنج سال یک بار به منظور سنجش پیشرفت سواد خواندن برای دانش­ آموزان پایه چهارم ابتدایی برگزار می ­شود. آخرین آزمون در سال ۲۰۲۱ به دلیل شیوع کرونا با مشکل مواجه شد؛ اما آمار‌های سال ۲۰۱۶ نشان می­دهد که عملکرد دانش­ آموزان ایرانی پایین ­تر از میانگین جهانی است.


در ستایش پیش از دبستان!

در کشور ما اقوام گوناگون با تنوع زبانی زیاد در کنار هم زندگی می­کنند. کودکان بسیاری از همان ابتدا با زبان بومی خود حرف می‌زنند. این کودکان هنگام ورود به مقطع دبستان در مقایسه با کودکانی که با زبان رسمی کشور صحبت می­کنند، با سختی بیشتری در یادگیری روبه ­رو هستند. در حقیقت یکی از دلایل عمده تکرار پایه در دوران دبستان همین مسئله است. این در حالی است که اگر مبنا  عدالت باشد، دانش ­آموز حق دارد متناسب با فرهنگ محیط زندگی خود آموزش ببیند و زبان قطعا یکی از مولفه­‌های مهم آن است. کودکان اقوامِ محترم ایرانی در سنین ۲ تا ۶ سال به راحتی می­توانند فرد موفقِ «دوزبانه» شوند؛ یعنی هم زبان مادری را حفظ کنند و هم در آموزش زبان رسمی کشور آسیب نبینند. درست در سنی که بهترین زمان برای آموزش­‌های اصولی و پایه ­ای سواد خواندن همه کودکان است و نتایج آن قطعا در آزمون­هایی مثل پرلز مشخص می­شود. در واقع آن چیزی که در توجیه عملکرد نامطلوب دانش ­آموزان در آزمون پرلز کمتر مورد توجه قرار می­گیرد، آموزش­های «پیش از دبستان» است که برخلاف ما در کشور‌های موفق برای آن سرمایه­ گذاری زیادی می ­شود.

در این باره با خانم فرح فتحی، پژوهشگر و مربی که ۱۳ سال سابقه فعالیت در حوزه پیش دبستانی دارد، گفتگو کردم. او درباره اهمیت این مقطع گفت: «شش سال اول زندگی هر انسانی جزءِ پیچیده‌ترین  و موثرترین سال­های زندگی آن انسان است؛ پس آموزش و پرورش در این سن بسیار مهم است و حتما باید جهت ­گیری مشخص داشته باشد. طلایی ­ترین سن برای تربیت پذیری همان شش سال اول زندگی است که شاکله اصلی شخصیت هر انسانی در همین دوره شکل می­گیرد. دوره پیش از دبستان دوره ­ای است که نوآموزان به صورت غیرمستقیم اولین آموزش‌های رسمی خود را قبل از دوره دبستان آغاز می­کنند. در این دوره اهداف یازده­ گانه طبق مصوبه شورای عالی آموزش ­و پرورش تعریف شده که رویکرد کلی آن­ شکوفایی فطرت است. فعالیت­‌هایی از جمله آموزش قرآن، آموزش زبان در مناطق دوزبانه، شعر، بازی، کاردستی، نمایش خلاق، آموزش مفاهیم ریاضی و علوم و هر آنچه که نوآموزان برای ورود به دوره ابتدایی نیاز دارند در دوره پیش از دبستان مورد توجه است. واقعا مقطع پیش از دبستان یکی از مقاطع مهم برای هر دانش ­آموزی است؛ چون قبل از کلاس اول نوآموز، مربی و خانواده یک سال زمان دارند تا توانایی‌های اولیه در نوآموز ایجاد کنند و اگر بعضی از مهارت­ها نیاز به تمرین، پیگیری و دقت بیشتری داشته باشد، بستر آن در این دوره فراهم است.»

توسعه سواد خواندن

آغاز آموزش الفبا در کشور ما، پایه اول دبستان است؛ پس چرا می­گوییم آموزش­‌های پیش از دبستان در توسعه سواد خواندن تاثیر شگفت انگیزی دارد؟ با آن که سن مناسب زبان آموزی قبل از هفت سالگی است، آموزش الفبا در مقطع پیش دبستانی ممنوع است. البته ممکن است در مدارس غیردولتی به خواست والدین این آموزش‌ها صورت بگیرد؛ ولی احتمالا به دلیل ناهماهنگی با آموزش ­های دبستان نتیجه مطلوبی حاصل نمی­شود. به هر حال در بین متخصصان، ممنوعیت آموزش مستقیم حروف الفبا طرفداران و مخالفانی دارد؛ اما آنچه اهمیت دارد، آموزش­های غیرمستقیمی است که پیش ­نیاز‌های مهمی برای آینده است. خانم فتحی که خود مولف کتاب­های پیش دبستانی است در این باره گفت: «خواندن و نوشتن جزءِ اهداف پیش از دبستان نیست؛ هرچند که جزء مهارت‌های سواد خواندن به شمار می­رود. در دوره پیش از دبستان مجموعه ­ای از مهارت­های دیگر مد نظر است که می­تواند به سواد خواندن و به صورت ویژه مهارت خواندن و نوشتن در کلاس اول کمک کند و برای آن تاثیرگذار باشد؛ مثل خوب و درست شنیدن برای خوب و درست گفتن و همینطور خوب و بادقت دیدن برای خوب نقاشی کشیدن. خواندن و نوشتن مربوط به کلاس اول است و در مقطع پیش از دبستان با توجه به این که جزءِ اهداف نیست و تخصص ویژه خود را می­طلبد، دنبال نمی­شود. آن چیزی که به عنوان سواد خواندن در پایه پیش از دبستان مهم است، ایجاد تمرکز برای مهارت­هایی بود که عنوان کردم.» همان بازی‌ها و فعالیت­های کودکانه­ای که احتمالا برای شما امر ویژه ­ای به حساب نیاید، اما برای ذهن کودک اهمیت زیادی دارد. مربی شکل حروف الفبا را به کودک نشان می­دهد و بعد از او می­خواهد که آن را میان کلمات یا اشکال دیگر پیدا کند. در واقع اگر هنر نباشد که کودک قبل از هفت سالگی بنویسد؛ اما همین خط خطی کردن‌ها و بازی با تصاویر و اشکال ممکن است در آینده از او یک نمایش­نامه نویس بسازد!

پیش دبستانیِ اجباری، به عدالت نزدیک‌تر است

حتما تا الان متوجه شده ­اید که ظرفیت بی­ نظیری در سنین قبل از آغاز رسمی آموزش (هفت سالگی) در کودک وجود دارد. اگر شرایط شکوفایی آن فراهم نشود، جبران ناپذیر خواهد بود و بر آینده کودک و تبعا آینده کشور تاثیر می­گذارد. در کشور ما از لحاظ حقوقی وظیفه اصلی تربیت کودک بر عهده خانواده است. بسیاری از والدین توانمندی ­های لازم برای این آموزش­ها را ندارند و همینطور در مناطقی با والدین کم­ سواد مواجه هستیم؛ بنابراین حاکمیت نباید از این مقوله به سادگی بگذرد. حاکمیت یا باید بر آموزش والدین به صورت فراگیر متمرکز شود یا در آموزش و پرورش رسمی و عمومی به دنبال راهکار باشد. وقتی از خانم فتحی درباره اجباری بودن یا نبودن مقطع پیش دبستانی پرسیدم، او این­گونه پاسخ داد: «به نظر بنده با توجه به اهمیتی که این مقطع برای نوآموز و خانواده­‌ها دارد و همینطور تأثیری که می‌تواند برای سایر مقاطع و پایه‌ها داشته باشد، موافق اجباری بودن پیش از دبستان هستم. این مقطع می‌تواند در قالب یک برنامه ­ریزی درست و مدون، هماهنگ و منسجم بسیار کمک­کننده باشد. تعیین شاخص و قانون‌گذاری در این زمینه با آموزش­ و ­پرورش است؛ اما اجرا صرفا در اختیار آموزش و پرورش نیست. ارگان‌های زیادی تحت نظارت سازمان­‌های مختلف از جمله بهزیستی در دوره پیش از دبستان مشغول فعالیت هستند.» زمانی که ما از اجباری شدن صرفا دوره یک ساله پیش دبستانی صحبت می­کنیم باید بدانیم که طبق آمار بانک جهانی از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۰ میانگین طول دوره پیش دبستانی ۴ سال است. در پژوهشی که سال ۱۳۹۰ در فصلنامه تعلیم و تربیت منتشر شد، سه گروه از دانش ­آموزان پایه چهارم با ویژگی پیش دبستانی نرفته، یک سال رفته و دو سال رفته برای پاسخ به دفترچه آزمون خواندن پرلز انتخاب شدند. نتایج نشان داد که افزایش طول دوره پیش از دبستان بر پیشرفت سواد خواندن و افزایش درک مطلب دانش ­آموزان تاثیر زیادی دارد.

پنجرۀ دوزبانگی رو به دنیای زیباتری است

یکی از همان مناطقی که پیش دبستانی، اجباری به نظر می‌رسد مناطق محرومی است که کودکان دو زبانه زندگی می­کنند. فرح فتحی، مربی پیش از دبستانی که روانشناسی نیز خوانده است، درباره اهمیت زبان­ آموزی و مشکلات دوزبانه ­ها مطرح کرد: «می­دانیم که یکی از اصلی ­ترین توانایی‌های هر انسانی بهره ­گیری درست از زبان در زمان مناسب است. زبان شروعی برای فرایند یادگیری و ارتباط بهتر و شایسته با دیگران است. زبان ­آموزی و مهارت­‌های بنیادی زبان که شامل شنیدن، صحبت­ کردن، خواندن و نوشتن است، بستر مناسبی برای پرورش مهارت­‌ها و استعداد‌هایی است که افراد در آینده خودشان به صورت خیلی جدی به آن نیاز دارند. چالشی که در رابطه با کودکان دوزبانه وجود دارد، ناهماهنگی بین زبان مادری و زبانِ آموزش در مدارس است. این چالش طبیعتا باعث بازخورد‌های منفی در نوآموز و دانش ­آموز خواهد شد؛ چراکه دانش ­آموز با کاهش اعتماد به نفس و درک تفاوت بین خودش و دیگران، دچار افت تحصیلی می­ شود. در بعضی از دروس مثل املا و فارسی که ارتباط مستقیم و بیشتری با زبان ­آموزی دارد، قطعا نمرات افت خواهد کرد. تا اندازه ­ای که من اطلاع دارم در تابستان قبل از ورود به کلاس اول یک سری دوره ­ها برای این کودکان در مناطق دوزبانه برگزار می­ شود؛ اما این کلاس­ها به جهت اینکه منابع مورد نظر را ندارد و همینطور زمان کوتاهی که برای آموزش زبان در نظر می­گیرند، نتیجه خوب و کاملی را حاصل نمی­کند. زبان یک پنجره برای ارتباط با دیگران است. آشنایی با زبان ­های گوناگون پنجره ­های ارتباطی فرد را افزایش می­دهد و این یک حُسن است؛ اما در آموزش متاسفانه به خاطر ناهماهنگی بین زبان مادری و زبان رسمی برای آن اهمیت قائل نیستند.»

او به راهکاری برای کودکان دوزبانه اشاره کرد تا به مشکلاتی مثل تکرار پایه دچار نشوند: «باید یک برنامه زمان­بندی شده و دقیق برایشان در نظر بگیریم تا مزیت زبان مادری را به یک فرصت و توانایی تبدیل کنیم. زبان مادری و زبان رسمی در کنار همدیگر آموزش داده شود و به صورت هدفمند باشد. خانواده ­های نوآموزان این مناطق هم باید در جلسات مشاوره و آموزش شرکت کنند؛ چون بچه­‌ها زمان کوتاهی را در مدرسه به سر می­برند و بیشترین زمان را در کنار خانواده­‌ها هستند و زمان مادری قطعاً قدرت بیشتری را خواهد داشت.»

دوزبانه‌ها باهوش اند

یک مربی پیش دبستانی که ۶ سال سابقه فعالیت در مدارس روستایی و دولتی شهرستان نهاوند دارد و کارشناسی ارشد برنامه ریزی درسی خوانده است، درباره نحوه آموزش به کودکان دوزبانه بیان کرد: «مربی باید در آموزش این کودکان خیلی صبور باشد تا بتواند به نتیجه دلخواه برسد. البته تنها مربی دخیل نیست. والدین هم باید حتما همکاری داشته باشند؛ اما متاسفانه در مناطق روستایی اغلب این همکاری صورت نمی­ گیرد. آموزش این نوع از کودکان باید کاملا مستمر باشد وگرنه مربی به نتیجه مطلوب نمی­رسد. اولین کاری که یک مربی می ­تواند برای این بچه ­ها انجام دهد قصه­ خوانی است؛ قصه­‌های عامیانه و در حد ذهن و دایره لغات­شان. قصه خوانی آموزش مستقیم است. می‌توان به صورت غیر مستقیم با بازی کردن یا کار‌هایی که این بچه‌ها علاقه دارند، آموزش زبان را انجام داد که بازهم مستلزم همکاری والدین است. مورد بعدی تشویق این دست از بچه‌ها است که باید با کوچک­ترین یادگیری که ایجاد می ­شود این کودکان مورد تشویق قرار گیرند. در همه موارد مربی باید خیلی صبور باشد. قالب بازی و از همه مهمتر توجه زیاد از طرف مربی مثل صحبت کردن مداوم با این نوآموزان بسیار کمک ­کننده است. من در این چند سال به این نتیجه رسیدم که اتفاقا این کودکان اغلب باهوش اند و ذهن فعالی دارند. در مقطع پیش دبستانی آموزش کودکان دوزبانه راحت ­تر است.»

 پیش دبستانیِ مظلوم!

راهکار ۱-۵ سند تحول بنیادین جهت تامین و بسط عدالت در برخورداری از فرصت­‌های تعلیم و تربیت با کیفیت مناسب با توجه به تفاوت­‌های اقلیمی و جنسیتی، تعمیم دوره پیش دبستانی به ویژه در مناطق محروم و نیازمند است. بر اساس شیوه ­نامه پیش دبستانی که سال ۱۳۹۸ ابلاغ شد، معاونت آموزش ابتدایی موظف است برنامه توسعه کمی و کیفی پیش دبستان را در مناطق روستایی، عشایری، دوزبانه و دارای ضریب محرومیت تدوین و در شورای آموزش و پرورش استان ارائه کند. این برنامه پس از تصویب باید اجرا و گزارش شود. مربی شهرستان نهاوند که در مناطق محروم فعالیت می­کند درباره مشکلات پیش دبستانی و حمایت دولت­ها گفت: «حقوقی که یک مربی می­گیرد بسیار ناچیز است. امنیت شغلی ندارد و با اینکه مقطع پیش دبستانی بسیار اهمیت دارد، با مربی حتی با تحصیلات عالی در شان یک معلم رفتار نمی ­شود. اداره آموزش و پرورش هیچ امکاناتی برای نوآموزان در مدارس دولتی نقاط محروم در نظر نمی ­گیرد. وسایل تشویقی حتما برای این مقطع لازم است؛ اما متاسفانه خود مربی تمام این امکانات را با هزینه شخصی تامین می­کند. مربی باید از حقوق ناچیز خودش برای نوآموزان جایزه­‌های تشویقی تهیه کند.»

توسعه سواد خواندن و حل مشکلات دوزبانه­‌ها تنها دو مورد از محاسن آموزش ­های پیش از دبستان است. سیاستگذاریِ درست برای پیش دبستانی شاید به اندازه موضوعاتی مثل کنکور جلب توجه نکند؛ اما در بلند مدت نتایج مطلوبی را در سطح ملی بر جای خواهد گذاشت. ضرورت آموزش­‌های پیش از دبستان باید برای والدین تبیین شود و به عنوان یکی از جنبه ­های مهم عدالت تربیتی به خصوص در مناطق محروم مورد مطالبه قرار گیرد.